Belgesel: Petrol-İş Tarihi
Özelleştirme Suç Dosyası
Türkiye özelleştirmeyle yaklaşık 20 yıl önce Özal hükümetleri döneminde tanıştı. Cumhuriyetin ilk yıllarında kurulan ve ülkenin yeniden inşasına harç taşıyan her biri çok değerli işleve sahip yüzlerce kamu kuruluşu ekonomik çöküşün nedeni olarak gösteriliyordu. Kamu kuruluşlarının şişirilmiş kadroları, bazı kuruluşlarda yaşanan yolsuzluklar ve bilançolara yansıyan zarar etkileyiciydi.
Paylaş    Sosyal Medya
İEEF Görüntülü Çağrı Merkezi
Görüş ve Söyleşi
Gündemdekiler
Petrol-İş © 2011
İçerik, yazılı ve görsel materyal kaynak gösterilmeden alınamaz. 
|
Türkiye’deki ilk özelleştirme uygulamasında Kars Süt Mamülleri Müessesesi’nin işletme hakkı, 14.8.1985 tarih ve 85/21 sayılı kararla devredildi. Yapılan anlaşmaya göre işletmeyi devralan şirket, 1986’dan itibaren ilk üç yıl için sırasıyla 20 milyon, 40 milyon ve 100 milyon lira ödeyecek, takip eden 6 yılda ise ödemeler her yıl toptan eşya fiyat endeksinin yüzde 75’i oranında artırılacaktı. Ancak şirket ilk iki yılın ardından ödemelerini yapmadığı gibi tesisi kapattı ve makineleri sökerek başka bir yere taşıdı. Kamu Ortaklığı Yüksek Kurulu durumu ancak 7 yıl sonra fark edip 1.4.1992 tarih ve 92/9 sayılı kararla Kars Süt Mamülleri tesislerini geri aldı. Atıl durumdaki trilyonluk tesis Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu’na devredildi. Onlarca işçi işten çıkarılırken, asıl önemlisi bölge hayvancılığı darbe aldı. Özelleştirme hiçbir işe yaramadığı gibi makineleri çalınan tesis trilyonluk zararıyla bir başka kamu kuruluşunun üzerine yıkılmış oldu. Ama tesisin kapanmasının ardından Kars’ta özel sektöre ait 3 adet süt ve süt ürünleri tesisi kuruldu. Bunlar kimlerdi dersiniz?
Kütahya Manyezit İşletmeleri Şirketi KÜMAŞ, Özelleştirme Yüksek Kurulu kararıyla 108 milyon 100 bin dolara Zeytinoğlu Holding’e satıldı. Satış bedelinin yarısı olan 54 milyon doların satış sözleşmesinin imzalandığı tarihte, diğer yarısının bir yıl sonra ödenmesi kararlaştırıldı. Devlet bankalarında 40 milyon dolar nakit parası bulunan KÜMAŞ, satıştan bir gün önce bu paranın 18 milyon dolarını devlet bankalarından çekerek işletmeyi satın alacak olan Zeytinoğlu Holding’e ait ESBANK’a yatırdı. Bir gün sonra yani 28 Eylül 1995’te de Zeytinoğlu Holding bu parayla peşinatı ödeyerek Kümaş’ın sahibi oldu. Ayrıca KÜMAŞ’ın bankada kalan 28 milyon dolar parası da onu bekliyordu. Böylece, kamuya ait bir kuruluş olan KÜMAŞ özel sektör tarafından bir bakıma kendi parasıyla satın alındı.
Bakanlar Kurulu kararı ile Afşin - Elbistan termik santralinin kimi üniteleri ve sahalarının rehabilitasyonu ile kimi ünitelerinin ve kömür sahalarının işletilmesi, elektrik üretimi ve ticareti, ERG-VERBURD Elektrik Üretim ve Ticaret A. Ş.’ye verildi. Bakanlar Kurulu Kararı’ndan önce fiyat teklifi veren, görüşmelere katılan Erg-Verburd şirketinin aslında varolmadığı daha sonra anlaşıldı. Bakanlar Kurulu karar aldığı tarihte şirket henüz kurulmamıştı. Şirket, karardan 19 gün sonra 27 Aralık 1994 tarihinde kuruldu.
Elektronik sektöründe faaliyet gösteren TESTAŞ AYDIN işletmeleri üç yıl üretim garantisi koşuluyla Taiwan Firstohm Aydın Elektronik adlı şirkete satıldı. Satın alan şirket Tayvanlı bir elektronik üreticisi ile yerli ortağı tarafından kurulmuştu. Testaş’ı satın aldıktan hemen sonra satış sözleşmesini değiştirerek üretim şartını kaldırdılar. Üretim durdu, tesis kapatıldı. Piyasa yerli üretim yerine rekabetsiz Tayvan malına kaldı.
Et Balık Kurumu’na bağlı Ağrı Et Entegre Tesisleri Ağustos 1995’te 25 milyar TL’ye satıldı. Bölge hayvancılığına katkısı olan tesis kapatılınca yeni sahibi tarafından satıştan bir yıl sonra kapatılınca 60 milyar lira ödenerek geri alındı. Ancak tesis bir daha açılamadı, bölgede hayvancılığın çöküşü de tamamlanmış oldu.
POAŞ’ın yüzde 51’lik kamu payı 1 milyar 260 milyon dolara İş Bankası ile Doğan Holding ortaklığına satıldı. Peşin 500 milyon dolar ödendi. Kalan 760 milyon dolar, aralarında Vakıfbank’ın da bulunduğu 9 bankanın oluşturduğu konsorsiyumdan alınan kredi ile ödendi. Teminat olarak POAŞ’ın temettü ödemeleri gösterildi. Başka deyişle POAŞ yine POAŞ’ın parasıyla satın alındı, ama sahibi Aydın Doğan oldu. Bu satış sonrası devletin elinde kalan son bölüm hisseler de yasa ihale öngörmesine karşın ihalesiz olarak aynı İş-Doğan ortaklığına satıldı. Bu son satışın bedeli ise aradan geçen 2 yıla rağmen ödenmedi.
Özelleştirme İdaresi, Et Balık Kurumu Ankara kombinasını 1995 yılında satışa çıkardı. Kombinanın en cazip yanı Ankara’nın Yenimahalle semtine yakın 100 dönümlük arsasıydı. Bu nedenle Özelleştirme İdaresi “kombinanın arsa spekülatörleri yerine işletecek bir grubun eline geçmesi arayışındaydı. Ankaralı bir grup işadamı “Biz kooperatif kurup, kombinayı işleteceğiz. Biz bu işin esnafıyız.” diye ortaya çıktı. Özelleştirme İdaresi de EBK kombinası ile 100 dönüm arsasını Gimat adlı bu kooperatife 22.3 milyon dolara sattı. Satış gerçekleşir gerçekleşmez kooperatifi dağıtan işadamları anonim şirket kurdular. Kombinanın arsasının 50 dönümünü yıllığı 10.5 milyon dolardan 12 yıllık kontrat ile Migros’a kiraladılar. Migros bu arsaya “Ankara’nın ve de Balkanlar’ın en büyük alışveriş merkezi”ni kurdu. Alışveriş merkezindeki 100 dükkanın 70’ini “EBK kombinasını işleteceklerini söyleyen “ileri görüşlü işadamları” na verdi. İşadamları bu dükkanları da yıllığı 15 milyon dolardan kiraladı. Aynı girişimci işadamları arsanın kalan 50 dönümlük bölümünü de bir Alman şirketine 100 milyon dolara devrettiler.
Yemsan’a bağlı tüm fabrika ve birimler 1993-1995 yılları arasında özelleştirildi. Bu fabrikalar sayesinde yem fiyatlarını kontrol ederek tarım sektöründe denge sağlayan devlet üretimden tamamen çekildi. Ancak özelleştirilen 26 fabrikayı da gerek ithalat, gerekse üretim yapan sektörün büyük şirketleri almıştı. Bir yıl içinde 26 fabrikadan 11’inin üretimine son verildi. Yemde ithalat oranı iki katına çıkarken fiyatlar yüzde 1500 yükseldi, tarım sektörü ağır darbe aldı.
1995 yılında özelleştirilen Antalya Limanı, ünlü işadamı Faruk Süren’in kardeşi Süha Süren’in Ortadoğu Yatırım Şirketi’ne devredildi. Süren’e yapacağı ödemeler için de devlet bankası Sümerbank’tan kredi verildi. Daha sonra Sümerbank satıldı, Süren kredileri ödemeyince de Antalya Limanı Banka’nın yeni sahibi Hayyam Garipoğlu’na geçti. Sümerbank’a el konulunca liman yeniden devlete geri döndü. 1999 yılına kadar cebinden hiçbir ödeme yapmayan Süren, 4 yıl boyunca limandan yılda 10 milyon dolar kazandı. Limanı özelleştiren devlet ise bu gelirden olduğu gibi, kredi borcu yüzünden satış parasını da alamamış oldu.
Süt Endüstrisi Kurumu’na ait 32 işletme 1995 yılı içerisinde parçalanarak özelleştirildi. SEK’in isim hakkı ve İstanbul İşletmesi de bir paket olarak 1.8 trilyona Koç Gurubu’na satıldı. Oysa bu işletmenin sadece arazisi için 18 trilyon lira teklif vardı. SEK’in 4 adet işletmesini Tekfen Grubu’na bağlı Mis Süt 2 trilyona aldı. Piyasa payını arttıran Mis Süt 1996’dan başlayarak dünyanın en büyük gıda şirketi Nestlé’ye devredildi. Satın alınan SEK’in 4 işletmesi ise “üç yıl süreyle çalıştırma” taahhüdüne karşın kapatıldı. SEK’in bazı işletmelerini de Tikveşli aldı. Tikveşli de kısa süre sonra Sabancı’ya satıldı. Satın alınan işletmelerin tamamı “çalıştırma taahhüdüne” rağmen kapatıldı. Zaten satın alanların amacı bu fabrikaları işletmek değil, fabrika arazilerinin rantını elde etmekti. Ama asıl önemlisi piyasanın en büyük süt üreticisi olan SEK’i yok ederek tekel oluşturmaktı. Bu haraç mezat satışlardan sonra bugün süt ve süt ürünleri sektörü altı büyük tekel tarafından yönlendiriliyor. Bunlar: Pınar Süt (Yağır Holding), Mis Süt (Nestlé), SEK (Koç Holding), Danonesa-Tikveşli (Sabancı Holding), Ülker ve Sütaş’tır. Fiyatlar da bu 5-6 firmadan oluşan kartel tarafından belirleniyor. Üreticinin eline geçen fiyat maliyeti bile karşılamazken, süt çiftçiye ödenen rakamdan yüzde 500 fazla fiyatla tüketiciye satılıyor.
Orman sanayii alanında kuruculuk ve işletmecilik yapmak, gelişimine katkıda bulunmak amacıyla kurulan ORÜS işletmeleri, arsa bedellerinin bile çok altındaki fiyatlarla özelleştirildi. Örneğin, kent içerisinde 210 dekar arazi üzerinde kurulu ORÜS Vezirköprü işletmesi 21 milyar liraya satıldı. Birkaç gün sonra da ihaleyi alan şirket Vezirköprü İşletmesi’ni 364 milyar liraya sattı. ORÜS’e ait işletmelerin diğer bölümleri de Artvin İmalat Sanayi, Çelikler Sanayi, Yılmaz Transport gibi büyük şirket ve holdinglere satıldı. Ve bu işletmelerin tamamına yakını kapatıldı. Çünkü onların amacı orman sanayiinin geliştirilmesi ve korunması değil, arazi spekülasyonuydu.
Özelleştirme operasyonu nedeniyle çöküşe geçmesine karşın 1980’lerin sonunda et ve et mamulleri üretiminde yüzde 60’lık pazar payına sahip olan EBK’nun 16 kombinası 1995 ile 1999 yılları arasında arsa bedellerinin bile altında kalan fiyatlarla özel sektöre devredildi. Bunlardan 9’u hemen kapatıldı. Özelleştirme öncesi yılda 14 bin ton olan üretimleri 1.3 bin tona düştü. Özelleştirilen işletmelerin borç ve yükümlülükleri EBK’na yani kamunun sırtına kalırken, üzerinde kurulduğu alanlar “rant beklentisi” nedeniyle arsaya dönüştürülerek satıldı. Et üretimi tamamiyle özel sektörün eline geçince de et ithalatı öne geçti, et fiyatlarındaki yükseliş dışında hayvancılık sektörü de ağır yara aldı.
1994 yılındaki ekonomik krizde devlet İmpeksbank’a el koydu. El koymadan kısa süre önce Türkiye’nin en büyük şirketi TÜPRAŞ’ın İmpeksbank’a 27 milyon 592 bin dolar yatırdığı ortaya çıktı. Daha sonra Türkiye Kalkınma Bankası’nın da batışından kısa süre önce İmpeksbank’a 30 milyon dolar kredi verdiği anlaşıldı. Bu paralarla birlikte 500 milyon dolar battı.
1935 yılında kurulan banka 1998’de özelleştirilerek 152 milyon dolara Cavit Çağlar’a satıldı. Oysa daha önce devletten aldığı İnterbank batmak üzere olduğu için Çağlar’ın bir banka daha alması mümkün değildi. Bu ortaya çıkınca Çağlar’dan hisselerini devretmesi istendi. Banka Dinç Bilgin’e geçti. 2000 yılında Banka’ya el konulduğunda zarar 466 milyon dolardı. Bankadaki mevduatın neredeyse tamamı kredi olarak Bilgin’e ait şirketlere verilmişti.
Türkiye’de ilk özelleştirme 1985 yılında yapıldı. Satışlar hala sürüyor. DPT verilerine göre, 1985 ile 1998 yılları arasında 4 milyar 474 milyon 177 bin dolar gelir elde edildi. Aynı tarihler arasındaki özelleştirme gideri ise 4 milyar 572 milyon dolardı. Yani özelleştirme giderleri gelirden daha fazlaydı. Özelleştirmelerden sonra bu kuruluşların yüzde 40’a yakını yeni sahiplerince kapatıldı. Bazı sektörlerde kartel oluştu, bazı sektörlerde yerli üretim son buldu. Yeniden yapılanma altında İlk özelleştirilen kuruluşlar arasındaki Et Balık İşletmeleri, SEK İşletmeleri, Yem Sanayi Fabrikalarının ortadan kalkmasıyla hayvancılık çöktü, tarım çöküşe geçti. Tarımın tam çöküşü için ise sırada Gübre Fabrikaları var.
Bir özel sektör kuruluşu iken zarar eden METAŞ, 1992 yılında devlet tarafından alınarak iflastan kurtarılır. 2 yıl içinde kâra geçirilen şirket, 500 en büyük sanayi kuruluşu içinde 45.sırada yer alır.
Nisan 1993 yılında 50 milyon dolar değerindeki TOE, Rumeli Holding’e 8 milyon dolara satılır. Tüm hisseleri TOE’ye ait olan pazarlama şirketi MAT’da yanında hediye edilir.
POAŞ’ın % 51’lik kamu payı blok olarak, 1.260 milyon dolar bedelle İş-Doğan Petrol Yatırımları A.Ş.’ye devredilir.
Türkiye’nin tek çinko üreticisi ve altın üretim teknolojisine sahip olan kamu kuruluşu Çinkur, İranlı, Kanadalı ve yerli Ekin Madencilik firmalarından oluşan Kayseri Metal Madencilik firmasına 14 milyon dolar bedelle satılır.
Şirkete satılmadan önce, 1.8 milyon dolarlık yatırım yapıldı. 51.2 milyon değerindeki şirket, 1.1 milyon dolara ALBAYRAKLAR A.Ş.’ye satıldı.
