SANATIYLA İZ BIRAKAN KADINLAR

Türkiye’nin ilk kadın grafiker ve illüstrasyon çizerlerinden:

SABİHA RÜŞTÜ BOZCALI

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş döneminde erkeklerin egemen olduğu basın yayın dünyasında birçok esere çizimleriyle iz bırakmış, ancak değeri çok sonraları anlaşılabilmiş bir çizer ve grafiker Sabiha Rüştü Bozcalı. Yeteneği sayesinde kadınlara yönelik önyargıları kırarak dönemin aranan kitap ressamlarından biri olmuştur.

Kendi deyimiyle “Türkiye’nin ilk kadın illüstratörü” olan Sabiha Rüştü Bozcalı, 1903 yılında dahiliye nazırı Memduh Paşa’nın sanatkar olan kızı Handan Hanım’la Bahriye Nazırı Bozcaadalı Hasan Paşa’nın oğlu Amiral Rüştü Paşa’nın ikinci çocuğu olarak dünyaya geldi. Annesinden aldığı resim yeteneği ve teşvikleriyle beş yaşında resim yapmaya başlayan Sabiha Rüştü, o dönemde ressam Ali Sami Boyar’dan resim dersleri almaya başladı.

15 yaşına girdikten sonra çeşitli yıllarda Berlin, Münih, Paris ve Roma’da tanınmış ressamların atölyelerinde çalıştı. Lovis Corinth, Moritz Heylann, Karl Caspar, Paul Signac, Giorgio de Chirico bunlardan bazıları.

Ünlü markaların grafiklerini çizdi

1928-29 yıllarında İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi’nde Namık İsmail atölyesine devam etti. Manzara, natürmort çalışmaları yapan Bozcalı, özellikle portreleriyle öne çıktı.

1930’ların sonlarında reklam grafiği çalışmalarına başladı. 1939 yılında görevli olarak gittiği Zonguldak’ta fabrikaları, şehirlerin gelişim süreçlerini çizimlerine yansıttı. 1946’da sonradan adı TEKEL olarak değiştirilen İnhisarlar İdaresi’ne sigara ambalajı, ürün etiketi, fuar pano çalışmaları, takvimler yaptı. Unilever, Yapı Kredi Bankası gibi markalara ilan, afiş gibi reklam amaçlı grafikler hazırladı.

Gazete ressamlığı da yaptı

1950’lerin başında editöryal illustrasyonlar ve kitap resimlemeleriyle dikkati çekti. 1953’te çeşitli gazetelerde gazete ressamı olarak çalışmaya başladı. Milliyet başta olmak üzere Yeni Sabah, Hergün, Havadis, Cumhuriyet ve Tercüman’da çalıştı. Bazı yazarların eserleri için illüstrasyonlar çizdi. En çok öne çıkan çalışmaları Reşad Ekrem Koçu’nun hazırladığı İstanbul Ansiklopedisi’ne yaptığı resimlerdir.

19 yılda 19 kitap resimledi

1953-72 yılları arasında 19 kitap resimledi: Osman Gazi’den Atatürk’e (1953), Dağlar Kralı Balçıklı Ethem (1955), The Turkish Twins (1956), Anadolu Evliyaları (1958), Eski İstanbul Yosmaları (1959), Topkapı Sarayı, Osmanlı Padişahları, Tarihimizde Kahramanlar (1960), Forsa Halil, Erkek Kızlar, Dağ Padişahları (1962), Haşmetli Yosmalar Türk Zaferleri, Yeniçeriler (1964), La Fontaine Masalları, Patrona Halil (1967), Kabakçı Mustafa (1968), Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Sözlüğü (1968), Kösem Sultan (1972).

‘Kadınla çalışmam’dan yirmi yıllık dostluğa

Sabiha Rüştü Bozcalı’nın illüstratör olarak tanınmasını sağlayan çalışmalar, Reşat Ekrem Koçu’nun kitapları için yaptığı çizimler olmuştur. Koçu’yla tanışmasıyla ilgili ilginç bir hikayesi de var Bozcalı’nın. Milliyet’te çalışırken Ali Naci Bey tanıştırmış Bozcalı’yla Koçu’yu... ‘Sizin yayınların illüstrasyonlarını bundan böyle Sabiha Hanım yapacak’ deyince itiraz etmiş ilk önce, pek iyi karşılamamış. ‘Ben kadınla çalışmam’ demiş. Ancak Bozcalı illüstrasyonları hazırlayıp gösterdiğinde beğenmiş ve yirmi yıllık birlikte çalışma süresi böylece başlamış.

Bozcalı 1958-1973 yılları arasında Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi için yüzlerce çizim yaptı. Çalışmaları o kadar beğenildi ki, Koçu, ansiklopedinin yedinci cildini Sabiha Rüştü Bozcalı’ya ithaf etmiştir: “Bu ömrümün mahsulü eserde aziz ve büyük sanatkar Sabiha Bozcalı Hanımefendi hemşiremin emeği, en az benim göz nurum kadardır. Minnetle, şükranla”.

Erkeklerin egemen olduğu Babıali ressamları arasında sivrilerek baskı tekniklerinin sınırlı olduğu koşullarda illüstrasyon çizimleriyle öne çıkan bir kadın ressam olan Bozcalı’yı sadece ilk kadın illüstratör olarak değil aynı zamanda ilk kadın grafik tasarımcı olarak da adlandırmak yanlış olmaz.

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş döneminde yetişen Bozcalı, 95 yıllık hayatının yarasına yakınını çizimlerle geçirmiş, 1998 yılında hayata veda etmiştir. ■