AKÜ FABRİKALARINDA İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ

Ceyhun GÜRPINAR
Petrol-İş Sendikası
İSİG Servisi
 

Akü fabrikalarındaki tehlikelerden bahsedeceksek, ilk aklımıza gelmesi gereken tehlike kaynağı “kurşun” olur.

Kurşun, mavi-gri renkte, özgün kokusu ve tadı olmayan, yüksek yoğunluklu bir maddedir. Özgün ağırlığı 11,34 g/cm³ ergime sıcaklığı 327,4ºC'dir. 500ºC'nin üzerinde duman/tütsü verir, kaynama noktası 1740ºC'dir.

Kurşun, akü üretimi dışında, boyacılık sanayii, lehim üretimi ve kullanımı, gemi yapım-onarımı, baskı-matbaa işleri gibi, yaklaşık 120 farklı iş kolunda kullanılmaktadır. Ancak üretimin ana maddesini kurşun ve bileşiklerinin oluşturduğu akü imalatı, maruziyetin en fazla yaşanabileceği sektörlerin başında gelmektedir. 2001 yılı itibariyle, dünyadaki üretilen kurşunun yüzde 60'ı akü sanayii içerisinde kullanılmaktadır.

KURŞUN ZEHİRLENMESİ

Kurşun maruziyetine bağlı meslek hastalıkları, MÖ 400 yıllarında, kurşun madeninde çalışan işçilerin yakınmalarının, yaptıkları işle bağlantılı olduğunu değerlendiren Hipokrat'ın tespitlerine kadar gitmektedir. Hatta bu bağlamda, bilimsel anlamda ilk meslek hastalığı olgusunun, bu yaklaşım ile ortaya konduğu söylenebilir. Zararları bu kadar uzun süredir bilinmesine rağmen, bulunabilirliği, işleme kolaylığı gibi sebeplerle -akaryakıt, boya, sıhhi tesisat gibi bazı sektörlerde kullanımı azaltılsa bile- kullanımından tümüyle vazgeçilmesi mümkün olamamıştır, önümüzdeki kısa vadede de mümkün görülmemektedir. O halde, kurşunla bir şekilde etkileşime girebilecek herkesin, kurşunun zararlarını ve bu zararlardan korunma yöntemlerini bilmesi ve uygulaması gerekmektedir.

Kurşun, ağırlıklı olarak solunum yolu ile vücuda girmekle birlikte, sindirim ve deri yoluyla da alınabilmektedir. Solunum yoluyla alınan kurşunun yüzde 40'ı, sindirim yoluyla alınan kurşunun yüzde 10'u kana karışmaktadır. Kana karışan kurşun öncelikle alyuvarlarda, devamında ise kemiklerde, karaciğerde, beyinde, böbreklerde ve kaslarda birikir. Kemiklerde kalsiyumun yerini alır. Kemiklerdeki birikme belli bir düzeyin üzerinde ise, kandaki kurşun düzeyi düştükçe, kemiklerden kana kurşun geri verilir.

Kurşunun en belirgin etkisi, kandaki alyuvar hücreleri üzerindedir. Kurşun, alyuvar çeperini etkileyerek alyuvarların yaşam süresini kısaltır. Ayrıca, alyuvarların içindeki, akciğerlerden dokulara oksijen taşıyan ve kana kırmızı rengini veren hemoglobin maddesinin yapımını azaltır. Bu iki etkiyle kansızlık ortaya çıkar ki, kurşun kansızlığı, kurşun zehirlenmesinin başlıca belirtilerindendir.

Uzun zaman kurşundan etkilenenlerde, kılcal damarlarda ve küçük atardamarlarda spazm olur. Bu da deriye, özel gri-sarı bir renk verir. Tecrübeli hekimler, hastanın yüzündeki bu rengi hemen fark edebilir.

Kurşunun vücuttaki diğer etkileri, bağırsakta spazm ve kasılmalar yapması, sinir sistemine etki ile felçlere yol açması, karaciğer ve böbreği bozması şeklinde özetlenebilir. Ayrıca bazı hormonların yapımını zorlaştırır.

Hastalığın başlıca belirtileri:
- Aşırı yorgunluk hissi
- Eklem ağrıları
- Karında şiddetli sancı
- Kaslarda güçsüzlük
- Felçler
- Peklik
- Kansızlık
- Diş etlerinde gri-mavi çizgiler (Burton Çizgileri)

Kronik kurşun zehirlenmesi ile karşı karşıya kalan hasta, genellikle eklem ağrıları, halsizlik, çabuk yorulma, kabızlık şikayetleriyle hekime başvurur. İleri vakalarda şiddetli karın ağrısı nöbetleri olabilir. İştahsızlık, baş ağrıları, ellerde kas gücünün azalması, titreme diğer şikayetlerdir. Kadınlarda regl düzensizlikleri, düşükler, erkeklerde cinsel güçte azalma olabilir.

Kolayca saptanabilecek önemli bir belirti de diş etlerindeki metal bandıdır. Diş etlerinin dişlerle birleştiği yerde, siyah renkte, ortalama 1mm. genişliğinde, bazı yerleri pürtüklü bir çizgi görülür. Bu çizgi, ağızdaki yemek artıklarından çıkan kükürtle, kurşunun birleşerek diş etlerine çökmesinden oluşmuştur. Daha çok ağız temizliğine önem vermeyen, düzenli diş fırçalamayanlarda görülür. İlk hastalık belirtisi olarak önemi çoktur. Daha seyrek bir belirti, özellikle ön kolda, sinir felci sonucu elin gücünün azalması ve hatta elin bilekten aşağıya düşmesi ve elin, bilekten yukarıya doğru kaldırma hareketini yapamamasıdır.

Ağır zehirlenmelerde sık görülen şiddetli karın ağrısı ve barsak spazmı (kurşun koliği) kabızlık, bulantı ve cilt solukluğu ile birliktedir. İdrar azalmış, kan basıncı yükselmiştir. Kolik birkaç saat ile birkaç gün arasında sürer ve özel tedavi ile geçirilebilir.

Bir başka önemli belirti, kurşun kansızlığıdır. Kesin tanısı kan sayımı ile konulur.

Kurşun zehirlenmesinin meslek hastalığı olarak kanıtlanması bazı laboratuvar araştırmalarıyla gerçekleştirilir. Bunların başında gelen ve en değerli, en doğru ölçüt, kan kurşunu saptanmasıdır.  Kan kurşun düzeyi yakın dönem maruziyetini ve kemikten kana kurşun taşınması nedeni ile geçmişteki kurşun maruziyetini de yansıtabilir.

Akut kurşun zehirlenmesinin ciddiyeti kan kurşun düzeylerine göre belirlenmektedir. Kan kurşun düzeyi;
40-69 µg/dl arasında ise hafif düzey zehirlenme
70-100 µg/dl arasında ise orta düzey zehirlenme
100 µg/dl nin üzerinde ise ağır kurşun zehirlenmesi
olarak değerlendirilmektedir. Kan kurşun düzeyinin belirlenmesi, yapılan diğer tetkikler ve hastada gözlemlenen yakınmalara göre, tedavi şekli belirlenmektedir. Kan kurşun düzeyi 30 µg/dl üzerinde olan yetişkin hastalar genellikle, hastanede yatarak tedavi edilmektedir.  

Kurşun vücuttan temel olarak böbrekler yoluyla atılır. Kandan atılma süresi 30 gündür. Maruziyetin önlenmesi ile birlikte, kan kurşun düzeyinin azalmaya başladığı gözlenir. Ancak orta ve ağır kurşun zehirlenmelerinde, tedavinin ilk aşamalarında maruziyet önlenmiş olmasına rağmen, kan kurşun düzeyinde bir yükselme beklenebilir.

ALINMASI GEREKEN TEDBİRLER

Kurşun vücuda en fazla solunum yoluyla alınmaktadır. Bu sebeple, işyeri havasındaki kurşun miktarının düzenli olarak ölçülmesi, lokal ve genel havalandırma tedbirlerinin sürekli gözlenmesi gerekmektedir. Havadaki kurşun oranının 0,15 mg/m³ ü geçmemesi sağlanmalıdır. Bu bağlamda, ergitme ve döküm işlerinin yapıldığı kısımlar gibi kurşun buharının yayıldığı alanlarda davlumbaz şeklinde üstten, kurşun tozunun oluştuğu bölümlerde alttan havalandırma sistemleri kurularak, zararlı buharların ve tozların, işyeri havasına yayılmadan bertaraf edilmesi sağlanmalıdır. Tüm havalandırma tesisatının periyodik bakımları aksatılmadan yapılmalı, filtreler düzenli olarak temizlenmeli/değiştirilmelidir.

Lokal ve genel havalandırmaların dışında; kurşun toz ve buharının oluştuğu alanlarda uygun standartlarda toz ve gaz maskeleri kullanılarak kişisel koruma önlemleri alınmalıdır. Alınan bu önlemlere çalışanlar destek vermeli, kendi sağlıkları için verilen kişisel koruyucu ekipmanı hassasiyetle kullanmalıdırlar. 

Zemin yıkanabilir ve ıslandığında kaymayan bir malzeme ile kaplanmalı, zeminde biriken kurşun tozu sık aralıklarla yıkanarak veya ıslak paspaslarla çekilerek temizlenmelidir. Zeminde biriken tozlu su için uygun drenaj kanalları açılmalı, kurşunun toprağa karışması önlenmeli, düzenli olarak drenaj kanallarının temizliği yapılmalı ve zemindeki suyun taşmasına meydan verilmemelidir.

Makineler, havalandırma boruları ve diğer ekipmanları üzerinde biriken tozlar düzenli olarak temizlenmelidir.

Hammadde (kurşun blokları gibi) ve yarı mamuller (kurşun plaklar gibi), sadece ihtiyaç olduğu kadar üretim alanına getirilmeli, ihtiyaç fazlası malzemeler üretim alanı dışında depolanmalıdır.

Ergitme işleminden önce, kurşun bloklarının kuru olması sağlanmalıdır. Aksi durumda kurşunun üzerindeki suyun hızla genleşmesi, sıvı kurşunu patlatarak etrafa saçılmasına ve ciddi yaralanmalara sebep olabilir. Bu nedenle, dışarıda açık alanda depolanan malzemelerin, yağmurda kalmalarının, ıslak ve nemli halde üretime alınmalarının önüne geçilmelidir.

Çalışanların işe alım öncesi ve her üç ayda bir periyodik muayeneleri yapılmalı, kan kurşun düzeyleri takip edilerek sonuçlar hakkında bilgilendirilmelidir. Kan kurşun düzeyi yükselen işçiler, henüz zehirlenme seviyesine gelmeden (40µg/dl), işyeri hekiminin yapacağı değerlendirme ile maruziyetin engellendiği farklı bölümlerde çalıştırılmalı, gerekiyorsa istirahat verilerek bir süre kurşundan tamamen izole edilmelidirler. Bununla birlikte, kan kurşun düzeyinin yoğun olarak yükseldiği bölümler tespit edildiğinde, ilgili bölümdeki tedbirler derhal gözden geçirilmeli, gerekli aksiyonlar hızlıca alınmalıdır.

Kan kurşun ölçümü hassasiyet gerektiren bir çalışmadır. Kan örneği, temiz bir ortamda alınmalı, kan örneği alınan bölge önceden alkolle dezenfekte edilmelidir. Tahlilleri yapacak laboratuvar örnek alımı, muhafaza ve taşıma açısından yeterli olmalı, kan kurşun düzeyini ölçme noktasında gerekli akreditasyonları sağlamalıdır. Bununla birlikte zaman zaman yapılan analizin kalitesini kontrol etmek açısından; tam kandan alınan örnekler, analiz tekrarı için başka bir onaylanmış laboratuvara da gönderilmeli, iki ayrı laboratuvardan gelen sonuçlar karşılaştırılarak, analizlerin güvenilirliği test edilmelidir.

İşçilerin, kişisel hijyenlerine azami dikkat göstermeleri gerekmektedir. Özellikle el, yüz, ağız temizliğine özel önem verilmelidir. Yemeklerden önce, eller, yüz ve ağız dikkatlice yıkanmalı, vardiya bitiminde duş alınmalıdır. Üretim alanlarına kesinlikle yiyecek sokulmamalı, su ve diğer içecekler ağzı kapalı olarak muhafazalı alanlarda saklanmalı, üretim alanında bir süre bekleyen içecekler kesinlikle tüketilmemelidir. Üretim alanında sigara içilmemeli hatta sigara paketi dahi taşınmamalıdır. İş kıyafetleri düzenli olarak yıkanarak, sürekli temiz olmaları sağlanmalıdır.

Çalışanlara yönelik İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Eğitimlerinde özellikle kurşun maruziyetinin sebepleri ve sonuçları iyi anlatılmalı, alınacak iş güvenliği tedbirlerine gönüllü katılım sağlanmalıdır. Ayrıca hijyen ve kişisel temizliğin önemi özellikle vurgulanmalıdır.

Özellikle rafineri, döküm sıvama ve izabe fırınları gibi sıcaklığın yüksek olduğu alanlarda, bunaltıcı ortam sebebiyle, çalışanların maske gibi kişisel koruyucu donanımları kullanmakta zorlanmaları mümkündür. Bu sebeple imkanlar dahilinde, çalışma ortamının serinletilmesine yönelik iklimlendirme çalışmaları yapılmalıdır.

Kurşun maruziyetinde belirleyici olan hususlardan biri ortamdaki kurşun düzeyi ise, bir diğeri de maruziyet süresidir. Bu sebeple, fazla çalışma saatlerinden kaçınmak gerekir. Bu bağlamda “Sağlık Kuralları Bakımından Günde Azami Yedi Buçuk Saat Veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik” kurşun işlerinde günde yedi buçuk saatten fazla çalışmayı ve fazla mesai yapmayı yasaklamıştır. 

KURŞUN DIŞINDAKİ DİĞER TEHLİKE KAYNAKLARI

Elbette bir akü fabrikasında karşılaşabileceğimiz tehlikelerin kaynağı sadece kurşun değildir. Diğer tüm işyerlerinde olduğu gibi kurşun imalatı da proses içerisinde birçok farklı riski bir arada barındırmaktadır.

Akü üretiminin ana bileşenlerinden biri kurşunsa, diğeri de asitlerdir. Akü sıvısında kullanılan asitler, her ne kadar seyreltilmiş olsalar da gerek tahriş edici özellikleri gerekse zararlı gazlar çıkarmaları sebebiyle çalışanlar için bir tehlike kaynağıdır.

Akü sıvısının taşındığı tesisat düzenli olarak gözden geçirilmeli, çatlaklara ve sıvı kaçaklarına müsaade edilmemelidir. Akü sıvısı ile yakın çalışan işçiler, zararlı gazlardan korunmak için uygun özelliklerde maske, gözlük, iş kıyafeti, eldiven ve ayakkabı kullanmalıdırlar. Makineler tasarlanırken, işçilerle akü sıvısı arasında bir bariyer olacak şekilde dizayn edilmeli, çalışanların akü sıvısına teması engellenmelidir. Akü sıvısının akülere doldurulduğu alanlarda, çıkan gazı tahliye etmek için havalandırma tedbirleri alınmalı ve havalandırma tesisatının düzenli bakımları yapılmalıdır.

Akü şarj alanlarında oluşacak asit buharını ve hidrojen gazını tahliye etmek için havalandırma tesisatı kurulmalıdır. Asit buharının yol açacağı sağlık sorunlarının yanı sıra, hidrojen gazının kapalı ortamda birikmesi sonucu yaşanabilecek patlama ve yangınlar da göz önünde tutulmalıdır.

Her fabrikada olduğu gibi, akü fabrikalarında da dönen miller, hareketli makineler ve bantlar bulunmaktadır. Bu tür hareketli makineler uygun makine koruyucuları ile muhafaza altına alınmalı, makine koruyucuların kapakları güvenlik anahtarları ile desteklenmeli, kapaklar açıldığında makinenin çalışmayı durdurması sağlanmalıdır. Çalışanlar her ne sebeple olursa olsun güvenlik anahtarlarına müdahale etmemeli, kesinlikle devre dışı bırakmamalıdır.

Fabrika içerisinde forklift yolları ve yürüme yolları oluşturulmalı, forkliftlerin taşıdıkları malzemeleri bırakacakları uygun alanlar oluşturulmalı, malzemelerin yürüme yollarına bırakılarak yürüme yollarının kapanmasına müsaade edilememelidir. Forkliftlerin uygun emniyet donanımına sahip olmaları, emniyet kemeri, geri vites sireni, flaşör gibi ekipmanlarının tam olması sağlanmalı, sadece eğitim almış operatörler tarafından kullanılmalıdır. Forklift akü şarj alanları standartlara uygun olarak oluşturulmalı, şarj sırasında çıkan gazlar sebebiyle bir yangın oluşmasına müsaade edilememelidir.

Fabrikada düzenli olarak gürültü ölçümleri yapılmalı, gerekli görülen yerlerde çalışanların kulaklık kullanmaları sağlanmalıdır.

Temizlik ve bakım onarım faaliyetleri esnasında yapılacak yüksekte çalışmalarda gerekli tedbirler alınmalı, uygun platformlar oluşturulmalı, çalışanların vücut tipi emniyet kemeri kullanmaları sağlanmalı ve emniyet kemerlerini bağlayabilecekleri yaşam hatları tesis edilmelidir.

KURŞUNLA ÇALIŞMALARDA FİİLİ HİZMET SÜRESİ ZAMMI

Kurşun ve arsenik işlerinin yapıldığı işyerlerinde çalışan işçilerin, yaptıkları işin cinsine göre, prim ödeme gün sayılarına, bu işyerlerinde ve işlerde geçen her 360 gün için 60 gün ilave edilmesi söz konusudur. Bu uygulamaya, “Fiili Hizmet Süresi Zammı” adı verilmekte ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası yasasının 40. maddesinde düzenlenmektedir. Bu düzenleme; kurşun işlerinde çalışanların 2,5 yıla kadar erken emekli olmalarına imkân sağlamaktadır.   
 

Yararlanılan Kaynaklar:

- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, “Sağlık Kuralları Bakımından Günde Azami Yedi Buçuk Saat Veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik”
- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, “Fiili Hizmet Süresi Zammı Uygulamasının Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik”
- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, “Meslek Hastalıkları Rehberi”
- Sağlık Bakanlığı, “Meslek Hastalıkları Hastaneleri Mesleki Kurşun Maruziyeti Biyolojik İzlem ve Sağlık Risklerinin Yönetimi Protokolleri”
- Ayoğlu F., “Kurşun Maruziyeti”
- Mazıcıoğlu M.M., Kaynar L., Çetin A., Mumcuoğlu H., Saraymen R., Karadağ Ö.K., “Endüstriyel Kurşuna Maruz Kalmanın Pıhtılaşma Sistemi Üzerine Etkileri”
- Petrol-İş Araştırma Yayınları, “Rakamlarla İşyerlerinde Tükenen Yaşam”
- Karadağ Ö.K., Tezcan S., Yeşildal N., Akkurt İ., Salan A., Tüzün D., Adak T., Ersoy N., Bulut A., Kıbrıs N., Nar A., Yılmaz F., “1997 yılında Sigortalar Kurumu Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesine Başvuran, Akü üretimi İşkolunda Çalışan, Kronik Kurşun Maruziyeti Olan Kişilerin Genel Demografik Ve Klinik Özelliklerinin İncelenmesi”